3-4-րդ դարերի հույն եկեղեցական գործիչ և պատմիչ, «եկեղեցական պատմության» հայր, աստվածաբան Եվսեբիոս Կեսարացին եղել է Պաղեստինյան Կեսարիայի եպիսկոպոս (313/314 թ–ից)։

309 թ.-ին, քրիստոնյաների դեմ հռոմեական կայսր Դիոկղետիանոսի հալածանքների ժամանակ ձերբակալվել է։ Բանտից ազատվելուց հետո գլխավորել է Պաղեստինյան Կեսարիայի քրիստոնեական վարժարանը։ Մասնակցել է 325-ի Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին, իր ստորագրությունը դրել նիկիական Հավատո հանգանակի տակ, սակայն հետագայում հանդես է եկել որպես Արիոսի ուսմունքի չափավոր հետևորդ և հականիկիական ընդդիմության երևելի ներկայացուցիչ։ Եղել է իր ժամանակի կրթված և հեղինակավոր աստվածաբաններից, բեղմնավոր հեղինակ, որը թողել է հարուստ գրական ժառանգություն։

Իր երկերը գրել է հունարեն, սակայն դրանց մեծ մասը մեզ է հասել միջնադարում այլ լեզուների, այդ թվում՝ նաև գրաբար կատարված թարգմանությունների միջոցով։

• «Եկեղեցական պատմություն», ներկայացնում է քրիստոնեության ծագումից մինչև 324 թ. ընկած ժամանակաշրջանի անցքերը։ Այն գրելիս Եվսեբիոսն օգտվել է ոչ միայն իր ժամանակի բոլոր հիմնական գրադարաններից, այլ նաև պետական արխիվներից։ Ըստ ուսումնասիրողների Եվսեբիոսը այս երկասիրությամբ քրիստոնեության եկեղեցական պատմության համար նույնն է, ինչ որ Հերոդոտոսը ընդհանուր պատմության համար։ Ռանկեն համարում է Եվսեբիոսի պատմությունը օրինակելի գործ և մեր ժամանակի համար, հատկապես գովելով այն պրագմատիզմի համար, որի միջոցով հեղինակը կապ է ստեղծում անցյալի և ներկայի միջև։ Ըստ Մովսես Խորենացու՝ «Եկեղեցական պատմությունը» V դ. (հավանաբար՝ 416–420-ին) Մեսրոպ Մաշտոցի կարգադրությամբ հայերեն թարգմանել են նրա աշակերտները։

• «Քրոնիկոն» (Պատմություն աշխարհի արարչությունից մինչև Կոստանդիանոս Մեծ կայսրի գահակալության 20-րդ տարի)։ Երկի հունարեն բնագիրը կորել է։ երկար ժամանակ հայտնի էր Հիերոնիմոսի կողմից 5-րդ դարում նրա մի մասի լատիներեն թարգմանությամբ, սակայն 1792 թ. հայտնաբերվել է նրա ամբողջական հայերեն (գրաբար) թարգմանությունը, որը հրատարակվել է 1818 թ. և ավելի փութաջան կերպով՝ 1833 թ.

• «Կոստանդիանոսի կյանքը», «Պաղեստինի մարտիրոսների մասին», «Ներբող Կոստանդիանոս կայսրին»; «Պամփիլիոսի կյանքը».

• «Ներածություն Նոր Կտակարանի» (հունարեն՝ προπαρασκευή εύαγγελική).

• Ջատագովական երկեր՝ «Ապացույց հօգուտ Նոր Կտակարանի» (Demonstratio evangelica), «Հիերոկլեսի դեմ», «Քաղվացքներ մարգարեների գրքերից Քրիստոսի մասին», «Աստվածահայտնություն».

• Բանավիճական երկեր՝ «Մարկելոսի դեմ երկու գիրք», «Եկեղեցական աստվածաբանության մասին երեք գիրք».

• Մեկնողական երկեր՝ «Ավետարանների համաձայնեցման ուղեցույց», «Պատասխան Ստեփանին և Մարինին Ավետարանի մասին»; Ղուկասի ավետարանի, Երգ Երգոցի, Եսայու մարգարեության մեկնություն

Կեսարացու «Ժամանակագրություն» և «Եկեղեցական պատմություն» երկերը միջնադարում թարգմանվել էին հայերեն ու լայնորեն օգտագործվել հայ պատմիչների կողմից։ Մասնավորապես դրանցից օգտվել է Մովսես Խորենացին իր «Հայոց պատմությունը» գրելիս։

#Գիտեքթե #Մեծեր #Գիրք